Phân tích Đoạn 1 bài thơ Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm

1. Khái quát nội dung, nghệ thuật bài thơ Đất nước:

Hoàn cảnh sáng tác: Bài thơ ra đời trên chiến trường Bình Trị Thiên vào mùa đông năm 1971. Với việc kết hợp tinh tế giữa ca dao và dân ca vào trong thơ, Nguyễn Khoa Điềm đã thể hiện được cảm nhận mới lại của tác giả đối với đất nước. Bài thơ này đã được đưa vào sách giáo khoa để giảng dạy cho học sinh.

Giá trị nội dung:

– Đất Nước được cảm nhận ở nhiều phương diện: từ văn hóa – lịch sử, địa lí – thời gian đến không gian của đất nước. Đồng thời, tác giả cũng nêu lên trách nhiệm của các thế hệ, đặc biệt là thế hệ trẻ với đất nước mình.

– Cái nhìn mới mẻ về đất nước với tư tưởng cốt lõi là tư tưởng đất nước của nhân dân. Đất nước là sự hội tụ, kết tinh bao công sức và khát vọng của nhân dân. Nhân dân chính là người đã làm ra đất nước.

Giá trị nghệ thuật:

– Tác giả lựa chọn thể thơ tự do, phóng khoáng không bị bó buộc về số chữ trong một câu, số câu trong một bài vừa tạo ra nét độc đáo về hình thức cho bài thơ, vừa là cơ hội để dòng chảy của cảm xúc được phát triển một cách tự nhiên.

– Sử dụng các chất liệu văn hóa dân gian với đa dạng các thể loại: từ phong tục – tập quán sinh hoạt của nhân dân đến các thể loại của văn học dân gian như cadao – dân ca, truyện cổ tích, truyền thuyết, sự tích,…Điều đặc biệt là tác giả sử dụng một cách sáng tạo, không trích dẫn nguyên văn mà chỉ trích một vài từ nhưng người đọc cũng có thể hiểu về thi liệu dân gian ấy.

– Giọng thơ trữ tình – chính luận, là sự kết hợp giữa cảm xúc nồng nàn và suy tư sâu lắng của người trí thức về đất nước và con người.

Xem thêm: Bộ đề Đọc hiểu Đất nước – Nguyễn Khoa Điềm (Có đáp án)

2. Dàn bài phân tích đoạn một bài thơ Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm:

2.1. Mở bài:

– Sơ lược về nền văn học trong những năm 1945-1975, cùng với đó giới thiệu tác phẩm.

2.2. Thân bài:

*Đất Nước đã có từ bao giờ?

– Đất Nước đã ra đời từ rất lâu, gắn liền với những truyền thuyết, với những câu chuyện cổ tích đã có từ ngày xưa.

– Gợi ra những truyền thống thật tốt đẹp của dân tộc từ những câu chuyện cổ tích, được dựa truyền thuyết.

+ Sự tích Trầu Cau, và khơi gợi lại truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt Nam, ấy là những tình nghĩa anh em sâu đậm, và tình nghĩa vợ chồng son sắt thủy chung, gợi lại những cái phong tục đẹp của người dân ta đấy là tục ăn trầu nhuộm răng.

+ Truyền thuyết Thánh Gióng cũng vô cùng quen thuộc, gợi nhắc về truyền thống yêu nước, và bất khuất đứng lên chống giặc ngoại xâm của dân tộc.

– Đất Nước đã có từ rất lâu đời, bắt đầu từ những thuần phong mỹ tục của cha ông ta.

+ “Tóc mẹ thì bới sau đầu”, nhắc đến người đọc nhớ lại phong tục búi tóc thành búi tóc tròn, thấp sau gáy của các bà và các mẹ thời xưa.

+ “Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn”, chính là những đại diện cho truyền thống coi trọng những tình nghĩa vợ chồng.

+ Đất Nước có từ rất lâu đời được và hình thành cùng với tiến trình phát triển của con người Việt Nam trong mỗi cuộc sống đời thường biết làm nhà, biết trồng lúa, cấy cây…

*Đất nước là gì?

– Về với không gian địa lý, Đất Nước là nơi con người sinh sống, hò hẹn “là nơi anh đến trường” và “nơi em tắm”,… là không gian gần gũi thật sự thân thiết. Nhưng Đất Nước cũng đã lại mang dáng vẻ kỳ vĩ lớn lao như những “núi bạc”’và “biển khơi” là nơi nhân dân tìm về sau những ngày tháng xa quê hương đất nước.

– Về thời gian lịch sử:

+ Quá khứ đó cũng là một Đất Nước thiêng liêng và lớn lao, khi đó tác giả gợi nhắc về giống nòi cao quý của dân tộc ta, vốn là những con rồng cháu tiên. Đồng thời còn gợi nhắc về những truyền thống hào hùng dựng nước và gìn giữ nước của cha ông.

+ Trong hiện tại, nơi Đất Nước hiện lên một cách gần gũi và thân thuộc, hiện diện ở trong mỗi con người, đã bao gồm ngôn ngữ để con người giao tiếp tư duy, bao gồm cả những phong tục tập quán tốt đẹp vẫn sẽ tồn tại trong từng nếp sống.

+ Trong tương lai đó là một Đất Nước với rất nhiều triển vọng tươi sáng, những thế hệ tương lai được kỳ vọng, đã được đặt lên vai cái trách nhiệm lớn lên cả về trí tuệ lẫn tầm vóc, để làm nên những điều kỳ diệu cho cả dân tộc của cả Đất Nước.

*Tư tưởng Đất Nước của nhân dân nước ta:

– Trên phương diện không gian và địa lý:

– Cảm nhận từ Đất Nước đã trải qua những địa danh thắng cảnh nổi tiếng của lãnh thổ Việt Nam bằng việc gọi tên những địa danh này qua từng dòng thơ, gửi gắm niềm tự hào của tác giả đối với miền quê hương, đất nước.

– Gợi nhắc những truyền thống thật sự tốt đẹp của dân tộc.

– Nhấn mạnh việc đất nước của chúng ta là một dải non sông nối liền, từ đó đã gợi lên ý chí thống nhất Tổ quốc, Nam Bắc chung một nhà của nhân dân ta.

– Biểu tượng cho vẻ đẹp tâm hồn Việt Nam, đó là đức tính thủy chung son sắt trong tình cảm vợ chồng, cũng là ý chí quyết tâm chống lại giặc ngoại xâm của toàn thể dân tộc Việt Nam, đã nhắc lại thuở xây dựng đất nước thiêng liêng và hào hùng, rồi sau cùng còn gợi lại cả truyền thống hiếu học của nhân dân ta, đặc biệt là cả những điều giản dị nhất như con cóc và con gà cũng làm nên thắng cảnh cho quê hương.

=> Khẳng định một cách mạnh thật mẽ tư tưởng Đất Nước của nhân dân bởi Đất Nước là do nhân dân cùng góp công, rất nhiều công góp sức làm nên của Nguyễn Khoa Điềm.

* Phương diện thời gian và lịch sử nước ta:

– Suốt 4000 năm lịch sử, nơi nhân dân luôn đứng dậy đấu tranh bảo vệ Tổ quốc, “không ai nhớ mặt đặt tên” nhưng họ cũng chính là những người làm ra Đất Nước.

– Nhân dân không chỉ là người xây dựng, bảo vệ Đất Nước mà nhân dân còn là người làm nhiệm vụ vô cùng thiêng liêng ấy lại là truyền lại cho thế hệ tiếp nối những giá trị văn hóa vật chất và tinh thần của nhân dân.

* Trên bình diện văn hóa:

– Tác giả cũng đã chọn ra ba câu ca dao tiêu biểu để gợi ra 3 vẻ đẹp tâm hồn của người Việt Nam, cũng chính là 3 nét đẹp văn hóa rất tiêu biểu” của dân tộc Việt đã nói chung.

– “Yêu em từ thuở trong nôi/Em nằm em khóc anh ngồi anh ru”, đó là nét đẹp say đắm nhất trong tình yêu, biết yêu thương những con người ở nơi xung quanh mình.

– “Cầm vàng mà lội qua sông/Vàng rơi không tiếc, tiếc công cầm vàng”, và từ đó có thể thấy được vẻ đẹp của lòng biết quý trọng tình nghĩa hơn là giá trị vật chất tầm thường.

-“Thù này ắt hẳn còn lâu/Trồng tre thành gậy gặp đâu đánh què”, gợi ra một vẻ đẹp bền bỉ trong đấu tranh chống giặc ngoại xâm của nhân dân ta từ bao nhiêu đời nay.

2.3. Kết bài:

– Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật của bài thơ Đất Nước của tá giả Nguyễn Khoa Điềm .

Xem thêm: Bộ đề đọc hiểu Đất nước của Nguyễn Đình Thi (Có đáp án)

3. Bài mẫu phân tích Đoạn 1 bài thơ Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm:

Từ xưa cho đến nay viết về đất nước luôn là nguồn mạch cảm hứng chủ đạo của những nền văn học. Tiếp tục mạch nguồn của văn học dân tộc, tác giả Nguyễn Khoa Điềm một gương mặt nổi bật của nền văn học kháng chiến chống Mỹ đã có những quan điểm hết sức mới mẻ về đất nước mộng mơ. Quan điểm đó đã được ông thể đã hiện đầy đủ nhất qua đoạn trích Đất nước thuộc trường ca Mặt đường đầy khát vọng.

Đất nước đối với mỗi người có những quan điểm khác nhau. Đối với nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm cũng vậy, bằng sự cảm mến của mình, sự phân tích bằng tư duy logic, và lần lượt từng lớp của khái niệm đất nước đã được tác giả dần dần lật mở ra. Nhà thơ không đưa ra định nghĩa bằng khái niệm quá mơ hồ, trừu tượng mà đi từ những điều hết sức chi tiết, cụ thể từ trong chính của cuộc sống thường ngày:

Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi

Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa” mẹ thường hay kể

Đất Nước bắt đầu từ miếng trầu bây giờ bà ăn

Đất Nước lớn lên khi dân ta biết trồng tre mà đánh giặc

Hình ảnh Đất Nước hiện lên thật bình dị, đất nước có từ những câu chuyện cổ tích, từ miếng trầu, và từ truyền thuyết thánh Gióng trồng tre đánh tan lũ quân xâm lược Ân thông qua khái niệm cụ thể mà tác giả đề cập. Chỉ biết rằng hình ảnh Đất nước ta từ ngày đó đã thấm nhuần trong mỗi đứa trẻ.

Không chỉ vật mà Đất Nước còn được gợi lên từ những thuần phong mỹ tục, từ những nét văn hóa, truyền thống đẹp đẽ của cả dân tộc ta. Hình ảnh “Tóc mẹ thì bới sau đầu” đã cho thấy những nét đẹp được hình thành ngay cả trong sinh hoạt văn hóa đời thường. Trải qua hàng nghìn năm Bắc thuộc, dù bị Pháp hóa hay Hán hóa nhưng những nét sinh hoạt ấy vẫn được lưu giữ và tồn tại cho đến mãi về sau. Đất Nước cũng được từ hình thành từ lối sống giàu tình nghĩa, thủy chung mà khởi nguồn chính là mối quan hệ nên vợ chồng: “Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn”. Ở đây Nguyễn Khoa Điềm sử dụn thuần thục nhiều câu ca dao như: “Tay nâng đĩa muối chấm gừng/ Gừng cay muối mặn, xin đừng quên nhau” để cho thấy Đất Nước đã được bắt nguồn từ những điều tưởng như giản dị mà hết sức thiêng liêng và cao quý.

Tiếp tục mạch cảm hứng đó, tác giả Nguyễn Khoa Điềm tiếp tục chiết tự về khái niệm Đất Nước:

Đất là nơi anh đến trường

Nước là nơi em tắm

Đất Nước là nơi ta hò hẹn

Đất nước là nơi em đã đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm

Hai từ Đất nước chẳng phải xa lạ ở bất cứ đâu mà nó tồn tại ngay trong không gian sinh hoạt của xóm làng, thôn quê. Nhà thơ đã sử dụng những từ hoa mỹ, xa vời mà làm sáng tỏ bằng những ngôn ngữ bình dị. Đó là nơi đến trường, nơi tắm, nơi hò hẹn ,và nơi nhớ nhung. Và để đó làm sâu sắc thêm khái niệm, Nguyễn Khoa Điềm đã làm sáng tỏ khái niệm ấy từ quá khứ lịch sử: “Đất Nước là nơi dân mình đoàn tụ/ Đất là nơi chim về/ Nước là nơi rồng ở/ Lạc Long Quân và Âu Cơ/ Đẻ đồng bào chúng ta trong bọc trứng”. Bằng cách lý giải sâu sắc trên hai phương diện lịch sử và địa lý, nhà thơ đã dần tiến tới hoàn chỉnh khái niệm của Đất Nước. Đồng thời, để Đất nước trở nên nguyên vẹn, hoàn chỉnh, cần có sự góp sức cùng xây dựng và bảo vệ đất nước. Do đó, Nguyễn Khoa Điềm chẳng định vao trò quan trọng của mỗi người trong cuộc sống đối với Đất nước: “Những ai đã khuất/ Những ai bây giờ/ yêu nhau và chỉ sinh con đẻ cái/ Gánh vác phần những người đi trước để lại/ Dặn dò con cháu việc mai sau/ Hằng năm ăn đâu làm đâu/ Cũng biết cúi đầu nhớ đến ngày giỗ tổ”. Ông cha ta trải qua ngàn năm lịch sử hy sinh để bảo vệ sự bình yên, toàn vẹn lãnh thổ cho Tổ quốc với quyết tâm “quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh”. Lời thơ nhắc nhở con cháu sau này phải tiếp tụ giữ vững, bảo vệ thành quả của ông cha ta, mỗi thế hệ con cháu sau này có vai trò vô cùng to lớn trong việc gìn giữ và xây dựng quê hương, đất nước.

“Trong anh em hôm nay/…/Đất Nước vẹn tròn to lớn”

Đất nước có thể tồn tại và phát triển như ngày hôm nay nhờ vào tình yêu to lớn được bắt nguồn từ tình yêu gia đình, tình yêu đôi lứa. Sự hòa hợp giữa cái chung cái riêng, giữa cá nhân và tập thể thì đã tạo thành một tập thể to lớn, vẹn tròn. Và từ đó nhà thơ cũng nêu lên vai trò, trách nhiệm của mỗi cá nhân cũng như toàn bộ thế hệ sau này đối với đất nước là : “Em ơi em đất nước là máu xương của mình/ Phải biết gắn bó và san sẻ/ Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở/ Làm nên đất nước muôn đời” bởi vì:

Những người vợ nhớ chồng còn đóng góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu

…

Những người dân nào đã góp nên những Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm

Hàng loạt địa danh, danh lam thắng cảnh được Nguyễn Khoa Điểm nhắc đến trong bài thơ. Mỗi địa danh ấy lại gắn liền với một chiến tích, với một sự hy sinh thầm lặng để làm nên đất nước muôn đời cho bao thế hệ mai sau. Cũng bởi vậy, đã khiến ông rút ra một kết luận: “Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi/…/Những cuộc đời đã hóa núi sông của ta”.

Để xây dựng nên một nhà nước hoàn hảo thì chắc chắn rằng nó không thể được tạo lên từ một cá nhân cụ thể mà từng nét văn hóa, lịch sử của dân tộc phải được xây dựng từ nhiều cá thể, cộng đồng tập hợp lại qua từng thời kỳ khác nhay. Vậy đó là ai và là tất cả ở đây là những người nào?

Để làm nên đất nước luôn chắc chắn không thể là một cá nhân có thể kiến tạo của nền văn hóa, truyền thống, lịch sử dân tộc. Vậy đó là ai, là tất cả những người nào?

Không ai nhớ mặt đặt tên

Nhưng họ đã làm ra Đất Nước

Quả đúng, câu trả lời cho câu hỏi là ai thì tác giả đã trả lời một cách trầm lặng đó là một người hay nhiều người vô danh, họ là những người con gái con trai, họ“đã sống chết” “giản dị và bình tâm” họ đã mang tên làng tên xã, mang lại phong tục tập quán truyền lại, bảo lưu cho các thế hệ mai sau tiếp tục gìn giữ và phát huy và Chính họ là những người cũng đã làm nên Đất nước như ngày hôm nay. Với biện pháp liệt kê và điệp là “họ” Nguyễn Khoa Điềm đã vẽ ra trước mặt người đọc tầng lớp những con người vô danh nối tiếp nhau từ thế hệ này qua thế hệ khác truyền lại cho con cháu những giá trị vật với chất tinh thần cao quý nhất. Và điều họ hướng đến đó chính là:

Để Đất Nước này là Đất Nước của nhân dân

Đất nước của Nhân Dân, Đất nước của ca dao thần thoại

Đến đây Nguyễn Khoa Điềm cũng đã mạnh mẽ khẳng định quan điểm tư tưởng của mình về đất nước nhân dân. “Trở về với nguồn cội của Đất Nước là trở về với cội nguồn phong phú, đẹp đẽ là văn hóa dân gian” khởi nguồn từ truyền thống văn hóa tốt đẹp của nhân dân nước ta. Đồng thời đây cũng là nơi làm nên và khơi dậy nên truyền thống văn hóa tốt đẹp của nhân dân ta:

Dạy anh biết “yêu em từ thuở trong nôi”

Biết quý công cầm vàng những ngày lặn lội

Biết trồng tre đợi ngày thành gậy

Đi trả thù mà không sợ dài lâu

Bài thơ kết thúc bằng những tiếng hát tự hào, trải dài, dường như âm hưởng của nó vang vọng đến khắp các vùng sông núi Việt Nam. Đồng thời tiếng hát đó cũng cho thấy một niềm tự hào sâu sắc của nhà thơ đối sự với nét đẹp truyền thống văn hóa ngàn đời của thế hệ đi trước để lại cho chúng ta.

Đất Nước là một bài thơ giàu suy tư và triết lý, thể hiện ý niệm rất riêng, rất mới mẻ và đầy đủ của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm về Đất Nước. Với bài thơ này, người đọc lại đã được mở rộng thêm tri thức, có thêm cái nhìn toàn diện hơn về Đất Nước trong chiều dài lịch sử. Từ đó cũng càng thêm và yêu mến, tự hào với nơi mình đã được sinh ra và lớn lên với bề dày lịch sử