Hãy phân tích khổ thơ sau trong bài Tiếng hát con tàu của Chế Lan

Có ai đó đã bảo “thơ là một nghệ thuật kì diệu của trí tưởng tượng”. Đành rằng, những định nghĩa về thơ là vô biên, nhưng theo ý tôi thì thơ đâu chỉ là một nghệ thuật tưởng tượng bình thường. Đó là cả một sự suy tư liên kết từ hiện thực, từ quá khứ, từ tương lai. Nếu thơ anh không có hiện thực mà bản thân anh đã trải qua, bài thơ ấy bỗng trở nên sáo rỗng, rập khuôn một cách kệch cỡm. Trở về với Tiếng hát cọn tàu ta nhận thấy hiện thực nổi lên rất rõ trong thơ Chế Lan Viên. Một hiện thực mà nhà thơ đã lăn mình vào, ôm ấp nâng niu suốt mười mấy năm trường!

Đã qua rồi một cậu bé mười bảy tuổi với nỗi đau khôn nguôi về đất nước Chàm “loang lổ máu”, một cậu bé với mắt nhìn oán hận “mang chi xuân đến gợi thêm sầu”. Thay vào đó là một chàng trai trưởng thành, hồn lồng lộng gió thời đại, tay vơ trọn muôn nỗi niềm ray rứt của thế hệ tương lai và hiện tại:

Con tàu này lên Tây Bắc anh đi chăng?

Bạn bè đi xa anh giữ trời Hà Nội

Anh có nghe gió ngàn đang rú gọi

Ngoài cửa ô? tàu đói những vành trăng

Đất nước mênh mông đời anh nhỏ hẹp

Tàu gọi anh đi, sao chửa ra đi?

Chẳng có thơ đâu giữa lòng đóng khép

Tăm hồn anh chờ gặp anh trên kia

Mở đầu khổ thơ là một câu hỏi lớn. Mở đầu bài thơ là một câu hỏi có tầm vóc khá cao. Lớn bởi vì đó là âm hưởng chung của cả một thời kì lịch sử. Cao vì nó mang nặng những ưu tư. Những biến chuyển vừa rõ rệt vừa mơ hồ trong lòng nhà thơ. Một câu hỏi để mà hỏi? Một câu hỏi Chế Lan Viên tự hỏi mình hay hỏi muôn lớp thanh niên đang sống trên đời này, trên mảnh đất bình yên Hà Nội này? Có những nhà thơ thiên về lối trữ tình chính trị mộc mạc, đơn giản, dễ gần, dễ hiểu như thơ của Tố Hữu. Nhưng có những nhà thơ thiên về lối bất khả giải, trong tầm tư tưởng được đè nén trong từng câu, nhưng vẫn rất khó hiểu! Càng đọc để thấy mình càng như lạc vào mê cung, mà vẫn thích thú lao đi vì trong mê cung ấy nhiều hoa, nhiều hương quá! “tàu đói những vành trăng”, câu thơ đã đặt Chế Lan Viên thành một người thơ thứ hai, khó hiểu nhưng dễ mến!

Quang Dũng ngày xưa đã từng mơ mình là “mây ở đầu ô mây lang thang”, để thoát khỏi sự gò bó khó chịu của đô thành phồn hoa chật hẹp. Chế Lan Viên không trực tiếp nói vậy! Bởi nhà thơ đã hóa thành muôn người cùng một ý tưởng, cùng một suy nghĩ. Nhắc đến “vành trăng” là nhắc đến những gì cao đẹp nhất, trong lành nhất. Há chẳng phải nhà thơ muốn ví những linh hồn người là những vầng trăng đó sao? Không phải vô tình khi Chế Lan Viên viết “tàu đói những vành trăng” rồi lại nhắc “Tàu gọi anh đi, sao anh chửa đi?” Theo ý, tôi con tàu ở đây ví như nền văn học Việt Nam ta lúc bấy giờ. Một nền văn học biết chuyển động, biết hướng đến những mục đích cao xa và rộng đằng trước mặt và nền văn học ấy không thể chấp nhận nhữag tâm hồn bị gò ép bởi những “giấc mơ con đè nát cuộc đời con” (Chế Lan Viên). Nền văn học ấy, đòi hỏi sự uyển chuyển trong muôn tâm hồn nghệ sĩ. Những tâm hồn có “gió ngàn”, có trời rộng, có sông dài, có đường xa. Ba câu hỏi liên tiếp như ba cái móc đưa ta lên cao, để từ đó ta nhìn xuống trần gian, để ta thốt lên “Đất nước mênh mông, đời anh nhỏ hẹp”. Một câu thơ mà chứa đựng bao ý tình! Đặt con người là hữu hạn bên đất nước vô hạn, Chế Lan Viên đã tự đưa nhiệm vụ cho mình và bạn hè. Tám câu thơ là một lời trách móc, là một lời khuyên lớn của người cha, người mẹ, người chị, người bạn thương yêu “Chẳng có thơ đâu giữa lòng đóng khép – Tâm hồn anh đang đợi anh trên kia”. Câu thơ giục ta quay về không gian của Đôi mắt (Nam Cao). Trong truyện ngắn đó, thay thế cho cái nhìn cũ kĩ, thiên lệch, hẹp hòi của cả một tầng lớp trí thức cũ – họ đi ngoài lề của cuộc kháng chiến, của cuộc sống nên không thấy được vẻ hoành tráng của một dân tộc đang rẽ sóng, vạch gió đi lên. Họ không biết rằng những suy tư trong tầm hồn họ đã mục rỗng, đã bị ủ thành men chua chát! Chế Lan Viên đã ý thức được điều đó. Và ông đã tình nguyện làm người dẫn đường cho mọi lớp người đi lên, đi lên xây dựng quê hương, xây dựng Tây Bắc.

Đã là người dẫn đường thì bao giờ cũng thuộc đường nẻo. Chế Lan Viên thuộc con đường Tây Bắc ấy, bởi nhà thơ đã hòa mình vào cuộc kháng chiến “mười năm qua như ngọn lửa”, hòa mình và rỏ máu lên mảnh đất yêu thương, nên cũng chẳng có gì nhạc nhiên khi lời thơ bỗng reo lên trong trẻo:

Con gặp tại nhân dân như nai về suối cũ

Cỏ đón giêng hai, chim én gặp mùa

Như đứa trẻ thơ đói lòng gặp sữa

Chiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa

“Nai về suối cũ” lòng ta lại thấy dấy lên những vần thơ êm đềm, sâu lắng của Lưu Trọng Lư:

Em không nghe mùa thu

Lá thu rơi xào sạc Con nai vàng ngơ ngác

Đạp trên lá vàng khô

(Tiếng thu)

Đã qua rồi những năm tháng đất nước chơ vơ không nhìn thấy ánh sáng mặt trời, đã qua rồi những chiếc lá úa vàng buồn thê lương của mùa thu. Con nai vàng ngây thơ, ngơ ngác giữa đêm trăng cũng ra đi! Hay nói đúng hơn, chú đã lột xác để trở thành chàng nai “về suối cũ”, một chàng trai với những suy nghĩ mà luồng gió của thời đại đã thổi vào lòng chàng những mùa xuân mới. Không biết khi viết những dòng này, Chế Lan Viên có nghĩ đến con nai vàng huyền thoại của Lưu Trọng Lư mà sao tôi thấy thương, thấy mừng, thấy lòng run rẩy xúc động quá! Tôi tiếc cho một chú nai ngây thơ, xinh đẹp ngày xưa! Sự chuyển biến giữa lời thơ từ dịu dàng, chua xót đến trong như tiếng ngọc gieo hoàn toàn phù hợp với sự chuyển biến ý tưởng trong câu thơ. Chúng đã phải trải qua nhiều gian khổ, nhiều lao đao mới hình thành được như ngày nay – chú nai tơ vững chãi và anh dũng.